Khavale Mahaganapati : महाराष्ट्र हा गणपती भक्तीचा गड मानला जातो. येथे असंख्य प्रसिद्ध गणपती मंदिरे आहेत, पण त्यामध्ये कोकणातील सिंधुदुर्ग जिल्ह्यातील देवगड तालुक्यातील तारा मुंबरी गावचा खवळे महागणपती हा विशेष गणला जातो. महाराष्ट्राचा महागणपती म्हणून प्रसिद्ध झालेल्या या गणपतीबद्दल एक वेगळे वैशिष्ट्य आहे की, लिम्का बुक ऑफ रेकॉर्ड्स मध्येही याची नोंद झाली आहे. त्यामुळे या गणपतीचे महत्त्व आणि भक्तीभाव अधिक वाढलेले दिसून येते.
सन 2010 मध्ये लिम्का बुक ऑफ नॅशनल रेकॉर्ड्स मध्ये या गणपतीची नोंद झाली. यामध्ये असे नमूद केले आहे की खवळे महागणपती 21 दिवसांच्या कालावधीत तीन वेगवेगळ्या रूपामध्ये दर्शन देतो. हीच या गणपतीची सर्वात मोठी खासियत मानली जाते आणि त्यामुळेच भाविकांच्या श्रद्धेचा उगम अजून दृढ होतो. गणपतीचे असे अद्भुत रूप पाहण्यासाठी दूरदूरहून भाविक येथे येतात.
या (Khavale Mahaganapati) गणपतीला वंशवृद्धी करणारा गणपती म्हणून ओळखले जाते. अपत्यप्राप्तीची मनोकामना असणारे अनेक भाविक येथे येऊन नवस करतात आणि त्यांची मनोकामना पूर्ण झाल्याची असंख्य उदाहरणे सांगितली जातात. त्यामुळे खवळे महागणपती हा श्रद्धेचा, आशेचा आणि विश्वासाचा केंद्रबिंदू ठरतो.
कोकण, कोल्हापूर, सांगली, सातारा, पुणे, मुंबई अशा महाराष्ट्रातील विविध भागांतूनच नव्हे तर गोवा, गुजरात या राज्यांतूनही हजारो भाविक येथे दर्शनासाठी येतात. विशेष म्हणजे, अनेक राजकारणी आणि प्रतिष्ठित व्यक्तिमत्त्वे देखील या गणपतीचे दर्शन घेण्यासाठी आवर्जून येतात. त्यामुळे या गणपतीची ख्याती केवळ महाराष्ट्रापुरती मर्यादित न राहता देशभरात आणि जगभरात पोहोचली आहे.
खवळे महागणपतीचा ऐतिहासिक प्रवास : शिवकाळापासून आजपर्यंत
खवळे महागणपतीची (Khavale Mahaganapati) स्थापना ही साधी नसून, तिच्यामागे एक अद्भुत आणि प्रेरणादायी कथा दडलेली आहे. आजपासून तब्बल ३२३ वर्षांपूर्वी (सन १७०१ मध्ये) शिवकाळात या महागणपतीची स्थापना झाली. छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या काळात त्यांच्या सरदारांपैकी एक शिव तांडेल हे आपल्या अपत्यप्राप्तीच्या दुःखामुळे व्याकुळ झाले होते. कित्येक वर्षे प्रयत्न करूनही त्यांना मूल होत नव्हते. अशा निराशेच्या काळात शिव तांडेल यांना गणरायाने स्वप्नात दृष्टांत दिला.
गणपतीने त्यांना स्वप्नात सांगितले – “तू माझा मोठा उत्सव कर, मी तुझ्या घरी अपत्यप्राप्ती घडवून आणीन.” या अद्भुत दृष्टांतावर विश्वास ठेवून शिव तांडेल यांनी गणपतीचा मोठा उत्सव सुरू केला. आश्चर्य म्हणजे, या उत्सवानंतर त्यांना अपत्यप्राप्ती झाली आणि गणपतीचे आशिर्वाद खरे ठरले. तेव्हापासून खवळे महागणपतीचा उत्सव दरवर्षी भक्तिभावाने साजरा केला जातो.
इतकेच नव्हे तर, आज शिव तांडेल यांची अकरावी पिढीदेखील हा उत्सव मोठ्या श्रद्धा आणि भक्तीभावाने साजरा करत आहे. त्यामुळे या गणपती उत्सवाला केवळ धार्मिक महत्त्व नाही, तर तो ऐतिहासिक वारसा आणि परंपरेचे जतन करणारा सोहळा ठरतो. शतकानुशतके चालत आलेल्या या परंपरेतून गणेशभक्तीची ताकद आणि भक्तांच्या विश्वासाचा पवित्र प्रवाह आजही तितक्याच जोमाने वाहताना दिसतो.
नवसाला पावणारा, हाकेला धावणारा खवळे महागणपती
कोकणातील देवगड तालुक्यातील तारा मुंबरी गाव (Khavale Mahaganapati) आज नवसाला पावणारा, हाकेला धावणारा महागणपती यासाठी जगप्रसिद्ध आहे. या गणपतीचे महत्त्व इतके मोठे आहे की सरदार नाना खवळे यांचे घर आजही लोक देवघर म्हणूनच ओळखतात. तीनशे वर्षांहून अधिक काळ सातत्याने हा उत्सव साजरा होत असल्यामुळे हा सोहळा केवळ धार्मिक परंपरा नसून, तो इतिहास, श्रद्धा आणि भक्तिभाव यांचा संगम मानला जातो.
छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या आरमारातील गुराब जातीच्या जहाजांचा प्रमुख सरदार शिव तांडेल यांचा वंश वाढत नव्हता. मालवणच्या मालडी गावातील नारायण मंदिरात ते रोज पूजा-अर्चा करत असत. तरीही अनेक वर्षे अपत्यप्राप्ती होत नव्हती. त्या मंदिरात असलेली गणपतीची मूर्ती एके दिवशी त्यांच्या स्वप्नात प्रकट झाली आणि दृष्टांत देऊन म्हणाली – “तू माझा मोठा उत्सव कर, तुला पुत्ररत्न होईल.”
या अद्भुत स्वप्नावर विश्वास ठेवून शिव तांडेल यांनी सन १७०१ मध्ये गणपती उत्सवाची सुरुवात केली. आश्चर्य म्हणजे त्यांना लवकरच पुत्ररत्न प्राप्त झाले. त्या मुलाचे नाव त्यांनी गणोजी ठेवले. हे गणपतीच्या कृपेचे प्रत्यंतर मानून त्यांनी हा उत्सव कायमस्वरूपी सुरू ठेवला आणि आजही त्याच जोमानं परंपरा जपली जाते.
इतिहासातही (Khavale Mahaganapati) गणोजीचे नाव गौरवाने घेतले जाते. सन १७५६ मध्ये विजयदुर्गावर इंग्रजांशी झालेल्या लढाईत गणोजी खवळे शौर्याने लढले, मात्र त्यावेळी ते पकडले गेले आणि त्यांना शिक्षा भोगावी लागली. त्यांच्या मृत्यूनंतर तारा मुंबरी येथील खवळे घराण्याच्या शेतात त्यांची समाधी बांधण्यात आली. आजही श्रद्धेने या समाधीपुढे प्रत्येक सोमवारी दिवा, अगरबत्ती लावली जाते आणि गावकऱ्यांच्या मनात त्या वीर सरदाराची आठवण जागी ठेवली जाते.
छत्रपतींचे विश्वासू सरदार शिव तांडेल, सरखेल तुळोजी आंग्रे (कान्होजी आंग्रे यांचे नातू) आणि त्यांचे मुख्य सरदार गणोजी यांची ही परंपरा आज त्यांच्या नवव्या, दहाव्या आणि अकराव्या पिढीतही तितक्याच भक्तिभावाने चालू आहे. या गणपतीचा उत्सव म्हणजे श्रद्धा, इतिहास, वीरता आणि परंपरेचे जिवंत प्रतीक होय.
मंदिराशिवाय चालणारा खवळे महागणपती उत्सव : २१ दिवसांचा अद्भुत सोहळा
खवळे महागणपतीची (Khavale Mahaganapati) सर्वात मोठी खासियत म्हणजे या गणपतीचे कुठेही स्थायी मंदिर नाही. भाद्रपद शुद्ध चतुर्थीला या गणपतीची मोठ्या थाटामाटात प्रतिष्ठापना केली जाते आणि अगदी २१ दिवसांनंतर विधिवत विसर्जन केले जाते. या कालावधीत महागणपती तीन वेगवेगळ्या रूपात दर्शन देतात, हीच गोष्ट त्यांना अद्वितीय बनवते.
मूर्ती बनवण्याची परंपरा देखील तितकीच वैशिष्ट्यपूर्ण आहे. एका शेतातील माती जवळपास दीड टन प्रमाणात आणली जाते. ती लाकडी घनाने मळून गोळे केले जातात आणि त्यापासून मूर्ती बनवण्याची सुरुवात होते. ही परंपरा श्रावण नारळी पौर्णिमेपासून सुरू केली जाते. विशेष म्हणजे, ही मूर्ती फक्त खवळे घराण्यातील पुरुषांनीच बनवावी लागते; बाहेरील मूर्तिकारांना परवानगी नसते.
सूर्यकांत खवळे यांच्या मार्गदर्शनाखाली अरविंद, विकट, अक्षय, अनंत आणि चिन्मय हे बंधू मूर्ती घडवतात. ठराविक टप्प्यांमध्ये, कोणत्याही साच्याशिवाय ही मूर्ती पूर्णपणे हाताने आणि भरीव स्वरूपात घडवली जाते. ही मूर्ती सहा फूट उंच असून बैठी आहे. गणेशचतुर्थीला या मूर्तीला सुरुवातीला पूर्ण अंगावर पांढरा चुना लावून पूजेस बसवले जाते. फक्त डोळे रंगवले जातात आणि त्या अवस्थेत पूजा केली जाते. (Khavale Mahaganapati)
यानंतर दररोज परंपरेनुसार बदल घडवले जातात. दुसऱ्या दिवशी मूर्तीसमोर उंदीर पूजेसाठी आणले जातात आणि त्यासाठी नैवेद्य म्हणून खीर दिली जाते. तिसऱ्या दिवसापासून मूर्तीचे रंगकाम सुरू होते. पाचव्या दिवशी संपूर्ण रंगकाम पूर्ण होते. गणपतीला लाल रंग, चांदीचा अंगरखा, पिवळे पितांबर, सोनेरी मुकुट, त्यावर पाच फणी नाग, मागे गोल कागदी पंखा आणि हातावर शेला अशी उग्र पण विलोभनीय सजावट केली जाते.
पाचव्या दिवसापासून सकाळी, संध्याकाळी आणि रात्री अशा तीन वेळा आरत्या होतात. दररोज संध्याकाळी घरातील सुवासिनी गणपतीची दृष्ट काढतात. रात्री गावभर भजनाचे सूर गुंजतात. सातव्या, अकराव्या, पंधराव्या, सतराव्या आणि विसाव्या दिवशीही रंगकामाचे टप्पे चालू राहतात. विसर्जनाच्या दिवशी मूर्तीच्या चेहऱ्यावर लाल रंगावर पिवळे ठिपके देऊन तिचे रूप अधिक उग्र आणि राक्षससंहारक स्वरूपात दिसते.
हीच तीन रूपे (Khavale Mahaganapati) – पहिले तीन दिवस पांढरा रंग, त्यानंतर संपूर्ण सजलेला गणपती आणि विसर्जनाच्या दिवशी पिवळ्या ठिपक्यांनी सजलेले उग्र रूप – यामुळे खवळे महागणपती जगातील एकमेव अशा प्रकारचा गणपती मानला जातो.
विसावी रात्र म्हणजे या उत्सवाची परमोच्च क्षणिका. ही रात्र जागर किंवा लळीत म्हणून साजरी केली जाते. या वेळी पूर्वजांच्या पगड्यांची देवघरात पूजा केली जाते, ज्याला जैन पूजा असे म्हटले जाते. रात्री एका पुरुषाला साडी नेसवून पारंपरिक डफ, तुणतुणे, ढोलकी यांच्या साथीने तमाशाचा फड उभा केला जातो आणि तो नाचतो. पहाटेच्या आरतीला हाच पुरुष आरती धरतो, त्याची आणि गणपतीची दृष्ट काढली जाते.
यानंतर महागणपतीसमोर पुरुष फेर धरून नाचतात आणि अखेरचा हा सोहळा भक्तांच्या मनात अविस्मरणीय ठसा उमटवून संपतो. हा २१ दिवसांचा उत्सव म्हणजे केवळ धार्मिक सोहळा नाही, तर श्रद्धा, परंपरा, इतिहास आणि लोककलेचा अद्वितीय संगम आहे. (Khavale Mahaganapati)
महागणपती विसर्जन : परंपरा, श्रद्धा आणि शिवकालीन उत्साह
खवळे महागणपतीचा (Khavale Mahaganapati) विसर्जन सोहळा हा केवळ धार्मिक विधी नसून, श्रद्धा, परंपरा आणि शिवकालीन शौर्याची जिवंत आठवण आहे. विसर्जनाच्या सकाळी सर्वप्रथम खवळे घराण्यातील कैलासवासी झालेल्या पूर्वजांना भावपूर्ण श्रद्धांजली अर्पण केली जाते. या वेळी महागणपती समोर पिंडदान केले जाते. जगातील पहिला आणि एकमेव गणपती ज्याच्यासमोर पिंडदान होते अशी ख्याती खवळे महागणपतीला लाभली आहे.
यावेळी पंचक्रोशीतील हजारो भाविक एकत्र येतात. सकाळी पिंडदानानंतर सर्व भक्तांना महाप्रसादाचे वाटप केले जाते. दुपारी नवस पूर्ण केले जातात आणि भाविक नवीन नवस बोलतात. खवळे महागणपती हा वंशवृद्धी करणारा आणि विवाह यशस्वी करणारा गणपती म्हणून प्रसिद्ध असल्यामुळे अपत्यप्राप्तीची व लग्नाची मनोकामना बाळगणारे असंख्य भक्त येथे नवस करतात आणि त्यांना अनुभवाने हा गणपती नवसाला पावतोच अशी खात्री पटते.
विसर्जन मिरवणूक : ढोल-ताशांचा गजर आणि गुलालाची उधळण
महागणपतीच्या (Khavale Mahaganapati) विसर्जनासाठी किमान २५ ते ३० तगडे पुरुष लागतात. विसर्जनाची मिरवणूक अत्यंत भव्य आणि दिमाखदार असते. २५ ते ३० ढोलांच्या गजरात, लेझीम, मृदुंगाच्या तालावर आणि गुलालाच्या उधळणीत मिरवणूक निघते. उंच भाल्यांवर भगवे झेंडे फडकत असतात, तलवारींचे खेळ रंगत असतात, आणि हजारो भक्त या शोभायात्रेत सामील होऊन “गणपती बाप्पा मोरया”च्या जयघोषाने आसमंत दुमदुमवतात.
मिरवणुकीचा माहोल इतका उत्साही असतो की जणू शिवकालीन मर्दानी परंपरेचा जीवंत अनुभव पुन्हा डोळ्यासमोर उभा राहतो. विसर्जनाच्या ठिकाणी पोहोचल्यावर दांडपट्टा, तलवार, लाठीकाठी अशा पारंपरिक युद्धकला प्रकारांची अद्भुत प्रात्यक्षिके दाखवली जातात. पुरुष गणपतीसमोर फेर धरून नाचतात आणि वातावरणात भक्तिभाव, शौर्य आणि उत्साह यांचा संगम दिसतो.
विसर्जनाची विधीपूर्वक सांगता
विसर्जनाच्या अंतिम टप्प्यात प्रथम गणपतीचा वाहन मानला जाणारा उंदीर पाण्यात नेला जातो. त्यानंतर सागाच्या फळीचा आधार देऊन महागणपतीला खांद्यावरून उचलून पाण्यात नेले जाते. भाविकांच्या अश्रुपूर्ण डोळ्यांसमोर महागणपतीचे विधीवत विसर्जन केले जाते. “पुढच्या वर्षी लवकर या” असा गजर होताच संपूर्ण परिसर भक्तिभावाने भारून जातो.
हा (Khavale Mahaganapati) विसर्जन सोहळा म्हणजे धार्मिक श्रद्धा, ऐतिहासिक परंपरा आणि सामाजिक एकतेचे जिवंत प्रतीक होय. खवळे महागणपतीचे विसर्जन पाहणाऱ्या प्रत्येकाच्या मनात ही अविस्मरणीय क्षणिका कायमची कोरली जाते.
महागणपती चित्रपट : इतिहास ते पडद्यावर
खवळे महागणपतीचा अद्भुत इतिहास आणि त्याची अनोखी परंपरा जगभर पोहोचविण्यासाठी २०१६ साली ‘विघ्नहर्ता महागणपती’ हा मराठी चित्रपट प्रदर्शित झाला. या चित्रपटाद्वारे महाराष्ट्रातीलच नव्हे तर जगभरातील प्रेक्षकांना खवळे महागणपतीच्या वारशाची ओळख करून देण्यात आली.
चित्रपटाचे लेखक व दिग्दर्शक राजेश चव्हाण यांनी स्पष्ट सांगितले की हा सिनेमा केवळ धार्मिक अंगाने मांडलेला नाही. यात चमत्कार किंवा अंधश्रद्धेला जागा नाही, उलट विज्ञान आणि अध्यात्माची सांगड घालून वास्तववादी पद्धतीने महागणपतीचा इतिहास उलगडण्याचा प्रयत्न केला आहे. खवळे महागणपतीच्या ३२३ वर्षांहून अधिक परंपरेचा मागोवा घेताना, त्याच्या अनोख्या उत्सवातील प्रत्येक टप्प्याची सत्यता पडताळून प्रेक्षकांसमोर मांडण्यात आली.
महागणपतीची वैशिष्ट्ये : जागतिक मान्यता
खवळे महागणपतीचे (Khavale Mahaganapati) अनेक अद्वितीय पैलू आहेत. २१ दिवसांमध्ये तीन वेगवेगळ्या रूपात दर्शन देणारा हा जगातील पहिला महागणपती आहे. ही वैशिष्ट्ये इतकी विलक्षण आहेत की लिम्का बुक ऑफ रेकॉर्ड्स नेसुद्धा त्याची नोंद घेतली आहे.
आज खवळे महागणपती हे केवळ तारा-मुंबरी गावाचे नव्हे, तर संपूर्ण कोकण, महाराष्ट्र आणि भारताचे आध्यात्मिक व सांस्कृतिक अभिमानाचे प्रतीक बनले आहेत. भक्तांचे श्रद्धास्थान ठरलेला हा महागणपती सर्वांना सुख, समाधान आणि समृद्धी देवो, हीच भक्तांची अखंड प्रार्थना आहे.
Khavale Mahaganapati source: https://www.khawlemahaganpati.com/
Table of Contents