Gratuity New Rules in India: ग्रॅच्युटी ही एक महत्वाची निवृत्तीपूर्व लाभ योजना आहे जी भारतातील वेगवेगळ्या क्षेत्रांमध्ये काम करणाऱ्या कर्मचाऱ्यांसाठी आर्थिकदृष्ट्या अत्यंत फायदेशीर मानली जाते. जेव्हा एखादा कर्मचारी किंवा कामगार कोणत्याही संस्थेत सलग 5 वर्षांहून अधिक काळ सेवा बजावतो, तेव्हा त्याच्या या दीर्घ सेवेला सन्मानित करण्यासाठी आणि निवृत्तीनंतरचे जीवन अधिक सुरक्षित करण्यासाठी संस्थेकडून त्याला एकरकमी आर्थिक रक्कम दिली जाते, हिलाच ग्रॅच्युटी म्हणतात. ही रक्कम कर्मचाऱ्याच्या शेवटच्या मिळालेल्या मूळ मासिक वेतनावर आधारित असते.
या योजनेचा मुख्य उद्देश म्हणजे दीर्घकाळ प्रामाणिकपणे सेवा केलेल्या कर्मचाऱ्याचा वित्तीय सन्मान करणे आणि त्याचे भविष्यातील जीवन सुखकर व आर्थिक दृष्ट्या स्थिर राहावे यासाठी एक मजबूत पाठबळ पुरवणे. सरकारी, निमसरकारी, खाजगी संस्था, शिक्षण संस्था अशा अनेक क्षेत्रांमध्ये काम करणाऱ्या कर्मचाऱ्यांना ग्रॅच्युटीचा लाभ मिळू शकतो. विशेषतः अशा कर्मचाऱ्यांसाठी ही रक्कम त्यांच्या निवृत्तीनंतरच्या जीवनात एक अत्यावश्यक आधारस्तंभ ठरते.
नवीन ग्रॅच्युटी नियम 2025: काय बदल होणार?
1. पगाराच्या 15 दिवसांच्या ऐवजी 30 दिवसांचे गणनाधारित ग्रॅच्युटी:
सध्या ग्रॅच्युटीची गणना 15 दिवसांच्या शेवटच्या मूळ पगारावर केली जाते. पण आता केंद्रीय अर्थसंकल्पात ट्रेड युनियनची मागणी लक्षात घेऊन 30 दिवसांचा पगार गृहित धरून ग्रॅच्युटीची रक्कम ठरवली जाण्याची शक्यता आहे. त्यामुळे एकूण लाभ रक्कम दुपटीने वाढण्याची शक्यता आहे.
2. पात्रता कालावधी 5 वर्षांवरून 1-3 वर्षांपर्यंत कमी होण्याची शक्यता:
कर्मचाऱ्यांना सध्या ग्रॅच्युटीसाठी किमान 5 वर्षे सेवा आवश्यक आहे. मात्र नवीन नियमांनुसार हा कालावधी 1 ते 3 वर्षांपर्यंत कमी केला जाऊ शकतो. यामुळे अनेक नवीन कर्मचाऱ्यांनाही याचा लाभ मिळेल.
3. ग्रॅच्युटीवर कमाल मर्यादा वाढवण्याचा विचार:
आताच्या नियमांनुसार ग्रॅच्युटीवर कमाल मर्यादा ₹20 लाख इतकी आहे. पण अनेक कर्मचाऱ्यांचे पगार आणि सेवा कालावधी पाहता ही मर्यादा अपुरी ठरते. त्यामुळे ही मर्यादा ₹25 लाख ते ₹30 लाखांपर्यंत वाढवण्याची चर्चा आहे.
4. कर सवलतींमध्ये वाढ होण्याची शक्यता:
आयकर कायद्यानुसार ₹20 लाखांपर्यंतची ग्रॅच्युटी करमुक्त आहे. पण जर कमाल मर्यादा वाढली, तर त्यानुसार कर सवलतीतही वाढ होऊ शकते, जे निवृत्त कर्मचाऱ्यांसाठी फारच लाभदायक ठरेल.
ग्रॅच्युटीची गणना कशी केली जाते?
सध्या ग्रॅच्युटीची गणना ही खालील सूत्रानुसार केली जाते: Gratuity New Rules in India
ग्रॅच्युटी = (शेवटचा मूळ पगार × सेवा कालावधी (वर्षात) × 15) / 26
उदाहरण:
जर एखाद्या कर्मचाऱ्याचा शेवटचा पगार ₹40,000 असेल आणि त्याने 15 वर्षे सेवा केली असेल, तर:
ग्रॅच्युटी = (40,000 × 15 × 15) / 26 = ₹3,46,154 (अंदाजे)
नवीन नियमांनुसार (30 दिवस गृहित धरल्यास):
ग्रॅच्युटी = (40,000 × 15 × 30) / 26 = ₹6,92,308 (दुप्पट फायदा!)
केंद्र सरकारच्या भूमिकेचा आढावा
2025 च्या अर्थसंकल्पात सेंट्रल ट्रेड युनियनने अर्थमंत्री निर्मला सीतारमण यांच्यासमोर या सुधारणा मांडल्या. सरकारकडून यावर सकारात्मक विचार केला जात आहे. सरकारच्या म्हणण्यानुसार कामगारांचे हित जपणे हे त्यांच्या धोरणांचा प्रमुख भाग आहे. त्यामुळे या सुधारणा लवकरच प्रत्यक्षात येण्याची शक्यता आहे.
कोणत्या कर्मचाऱ्यांना फायदा होणार?
या नव्या सुधारित ग्रॅच्युटी नियमांचा थेट फायदा खासगी कंपन्यांमधील कर्मचारी, शासकीय कर्मचारी, शिक्षक, आरोग्य सेवा क्षेत्रातील कर्मचारी तसेच सार्वजनिक क्षेत्रातील उपक्रम (PSU) मध्ये कार्यरत असलेल्या कर्मचाऱ्यांना मिळणार आहे. विशेषत: दीर्घकाळ कॉन्ट्रॅक्टवर काम करणाऱ्या कर्मचाऱ्यांनाही आता काही ठराविक अटींच्या अधीन राहून ग्रॅच्युटीचा लाभ मिळू शकतो.
यामुळे अनेक कर्मचाऱ्यांना निवृत्तीनंतर आर्थिक स्थैर्य प्राप्त होणार आहे आणि त्यांच्या भविष्यासाठी अधिक मजबूत आधार मिळू शकतो. हे सुधारित नियम दीर्घकाळ एकाच संस्थेत काम करणाऱ्या कर्मचाऱ्यांसाठी विशेष फायदेशीर ठरणार आहेत.
कायद्यानुसार ग्रॅच्युटीचे नियम
या कायद्यानुसार खालील प्रमुख गोष्टी लागू होतात: Gratuity New Rules in India
- कर्मचाऱ्याने किमान 5 वर्ष सतत सेवा दिली पाहिजे.
- मृत्यू किंवा अपंगत्व झाल्यास पात्रता वर्षे लागू होत नाहीत.
- कामगार कायद्यांतर्गत येणाऱ्या संस्था, शिक्षण संस्था व 10 हून अधिक कर्मचारी असलेल्या ठिकाणी ग्रॅच्युटी बंधनकारक आहे.
ग्रॅच्युटीसाठी आवश्यक कागदपत्रे
ग्रॅच्युटीचा अर्ज करताना खालील कागदपत्रे लागतात: Gratuity New Rules in India
- नोकरी सोडल्याचा अधिकृत पुरावा (Relieving letter)
- शेवटच्या पगाराची पावती
- सेवा कालावधीचे प्रमाणपत्र (Experience letter)
- बँक खात्याचे तपशील
- ओळखपत्र (Aadhaar, PAN इ.)
कर्मचारी आणि कंपन्यांसाठी सल्ला
कर्मचाऱ्यांसाठी:
- आपल्या सेवा नोंदी वेळेवर अपडेट ठेवा.
- कंपनीकडून PF आणि ग्रॅच्युटी बाबत लेखी पुष्टी मागा.
- नोकरी बदलताना सर्व फायदे आणि हक्क लेखी स्वरूपात मागा.
कंपन्यांसाठी:
- नवीन नियम लागू झाल्यानंतर HR पॉलिसीज अपडेट करणे आवश्यक आहे.
- ग्रॅच्युटी फंडसाठी योग्य नियोजन करावे.
- कर्मचाऱ्यांना नियमांची माहिती वेळोवेळी द्यावी.
Gratuity New Rules in India
2025 मधील ग्रॅच्युटीच्या नव्या नियमांमुळे लाखो कर्मचाऱ्यांना आर्थिकदृष्ट्या मोठा दिलासा मिळण्याची शक्यता आहे. दीर्घकाळ कार्यरत राहणाऱ्या कर्मचाऱ्यांचा सन्मान आणि सुरक्षितता सुनिश्चित करणाऱ्या या सुधारणांमुळे कर्मचारी वर्ग अधिक समाधानी आणि प्रेरित राहील.
Gratuity New Rules in India Links: Ministry of Labour and Employment – India
Table of Contents